مدت كوتاه حیات امام حسن عسكری (ع) به سه دوره تقسیم می‌گردد؛ تا چهار سال و چند ماهگی، و به قولی تا ۱۳ سالگی از عمر شریفش را در مدینه به سر برد. تا ۲۳ سالگی به اتفاق پدر بزرگوارش در سامرا می‌زیست ۲۵۴ هـ .ق و تا ۲۹ سالگی یعنی ۶ سال و اندی پس از شهادت امام دهم (ع) در سامرا ولایت بر امور و پیشوایی شیعیان را به عهده داشت.
حضرت امام حسن عسكری (ع) در یكی از پر تلاطم‌ترین ادوار تاریخ اسلام یعنی زمان حكومت خلفای عباسی دیده به جهان گشود و رهبری و هدایت جامعه اسلامی را بر عهده گرفت. امام حسن عسكری (ع) در طی دوران عمر كوتاه خویش با سه نفر از خلفای عباسی معاصر بود كه به ترتیب یك سال با خلافت معتز، یك سال با خلافت مهتدی و چهار سال با خلافت معتمد. این شش سال دقیقا مصادف بود با دوران امامت آن امام همام.
در شرایط بحرانی و حساس آن دوران، حضرت امام هادی (ع) با درك ژرف و الهی خویش به صورت كتبی و شفاهی، شیعیان عصر خود را به پیروی و حمایت همه جانبه از فرزند گرامی خویش فرا می‌خواند، تا امت پس از شهادت قریب الوقوع ایشان دچار تفرقه، تشتت و گمراهی نشوند.
اهمیت این موضوع تا بدان پایه است كه احادیث مربوط به جانشینی امام حسن عسكری (ع) بسیار متعدد و متواتر است.
هشتم ربیع الاول، شهادت آخرین نفر از سلسله پیشوایانی است كه همگی پیش از امامت حضرت مهدی (عج) به شهادت رسیده‌اند و قطعا در این ۲۶ سال، فشارهای وارده بر ائمه اطهار (ع) روز به روز افزایش یافته و دوران امام حسن عسكری (ع) اوج این فشارها بوده است، چرا كه پس از ایشان، به اراده خداوند متعال آخرین نفر از سلسله هدایت بشری جهت محفوظ ماندن از تعدی ظالمانی كه شهواتشان امیر سرزمین وجودشان بوده، از دیده‌ها پنهان شده و خورشید فروزان هدایت، پشت ابر رفته است. همین مسئله، دلالت بر اهمیت بررسی شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی، در زمان امام حسن عسكری (ع) دارد، چرا كه در زمان ایشان، فشارهای وارد شده بر جریان حق به سمتی پیش رفت كه به غیبت حضرت مهدی (عج) منجر شد. امام عسكری (ع) در سن ۲۲ سالگی و مانند دیگر ائمه پس از امام رضا (ع) كه در سنین جوانی به امامت رسیدند، به امامت رسیده و از همان ابتدای دوران امامت، به دستور معتز عباسی- خلیفه وقت- در محله «عسكر» در شهر سامرا، به اجبار سكونت یافتند و تمام دوران امامتشان را تحت مراقبت شدید سیستم امنیتی و نظامی عباسیان بودند. به طوری كه حضرت امام عسكری (ع)، حتی نتوانستند جهت مشرف شدن به زیارت خانه كعبه، از محل اقامتشان خارج شوند، لذا ایشان تنها امام شیعیان هستند كه در طول دوران حیات مباركشان نتوانستند به حج مشرف شوند.
● تدابیر خاص امام عسكری (ع) برای تداوم نظام امامت:
اهمیت تلاش برای تداوم نظام امامت در بستر صحیح خود و به دور از جریان‌های انحرافی و سپردن این مسئولیت به امام بعدی در مقطع زمانی امام حسن عسكری (ع) دو چندان شده بود و طبعا تدابیر خاص امام (ع) را می‌طلبید كه در ذیل به چند مورد از چاره‌اندیشی‌های مدبرانه امام (ع) در این خصوص اشاره می‌كنیم؛
▪ تدبیر اول- مخفی نگه داشتن راز تولد حضرت مهدی (عج:)
عباسیان برای شناسایی جانشین امام عسكری (ع) حساسیت و توجه فوق‌العاده‌ای نشان می‌دادند. آنان بنا به روایات و اخبار متواتر شنیده بودند كه مهدی موعود (عج) كه حكومت‌های خودكامه را نابود می‌سازد، از نسل امام حسن عسكری (ع) است. عباسیان برای جلوگیری از ادامه نسل آن حضرت به اقدامات زیر دست یازیدند تا مطمئن شوند، امام، فرزند و ذریه‌ای از خود به جا نگذاشته است ؛-۱ بازداشت یكی از كنیزان آن حضرت به مدت ۲ سال به دلیل احتمال داشتن حمل -۲ معتمد عباسی پس از شهادت امام حسن عسكری (ع)، برای آنكه وانمود كند فرزندی از امام عسكری (ع) باقی نمانده است دستور داد میراث آن حضرت را میان مادر و برادرش جعفر تقسیم نمودند. سیاست اندیشمندانه امام عسكری (ع) در این خصوص، مخفی نگه داشتن فرزند خود از دیگران- چه قبل از تولد و چه بعد از آن- بود. اهتمام امام عسكری (ع) به مخفی نگه داشتن این راز تا بدانجا بود كه حتی حكیمه خاتون- عمه امام عسكری (ع) و كسی كه در شب ولادت مهدی (عج) از سوی امام عسكری (ع) بود به كمك نرجس خاتون فراخوانده شد- از همه قضایا مطلع نبود، لذا با دیده تعجب به گفته‌‌های امام می‌نگریست.
▪ تدبیر دوم- معرفی امام زمان (عج) به قلیلی از شیعیان خالص:
امام حسن عسكری (ع) می‌دانست جایی كه برای اثبات امامت خود با وجود تمهیدات امام هادی (ع) و نیز به رغم حضور فیزیكی خود- به این همه زحمت نیاز باشد، امام بعدی كه غیبتی نیز در پیش روی دارد در این خصوص با چه مشكلی مواجه خواهد شد. مجموعه این عوامل، معرفی و حتی نشان دادن فرزند خود به قلیلی از شیعیان خالص را امری اجتناب ناپذیر می‌ساخت. چنانكه «حسین بن ایوب بن نوح» - یكی از وكلای امام هادی (ع- ) می‌گوید: ما چهل نفر بودیم كه به اتفاق عثمان بن سعید عمری- یكی از وكلای بعدی امام زمان (عج- ) برای پرسش از جانشین امام عسكری (ع) خدمت آن حضرت رسیدیم. «عثمان بن سعید» به پا خاست و گفت: می‌خواهم از موضوعی سوال كنم كه تو نسبت به آن از من داناتری. امام (ع) او را امر به نشستن نمود. مدتی گذشت و پس از گفتگویی مختصر، پسری نورانی كه شبیه‌ترین مردم به امام عسكری (ع) بود، وارد شد، امام (ع) فرمود: «این امام شما بعد از من و جانشین من در میان شماست، فرمان او را اطاعت كنید: و پس از من اختلاف نكنید...!»
▪ تدبیر سوم- گسترش شبكه وكالت و نمایندگی:
آماده سازی شیعیان برای رویارویی با دوران غیبت امام معصوم (عج) در حقیقت از مهمترین اقدامات اساسی و حساس امام حسن عسكری (ع) باید شمرده شود. باید اذعان كرد مردمی كه ۲۵۰ سال بدون واسطه می‌توانستند با حجت الهی تماس بگیرند و مسائل و مشكلات خود را در هر زمینه با او در میان بگذارند، آماده نبودند تا یكباره و بدون مقدمه به دوران غیبت امام معصوم گام نهند. به علاوه مشكلات اعتقادی و شبهه‌هایی كه در این زمینه در جریان بود به این عدم آمادگی دامن می‌زد، هر چند آنها با مطلبی به عنوان «غیبت امام معصوم» بیگانه نبودند ولی عوارض این مسئله را در مرحله عمل نمی‌شد نادیده گرفت. اساسی‌ترین تدبیر امام عسكری (ع) در این زمینه گسترش شبكه وكالت و نمایندگی كه عمدتا از زمان امام جواد (ع) شروع شده بود- و نیز تقویت و راه‌اندازی پیك و رابط با شهرهای دیگر بود.
● اقدامات موثر امام حسن عسكری (ع) برای حفظ اسلام:
با وجود فشارها و كنترل‌های شدید و بی‌وقفه عباسیان، امام حسن عسكری (ع) یك سلسله اقدام موثر در جهت حفظ اسلام انجام دادند كه می‌توان مهمترین آنها را به شرح زیر مورد اشاره قرار داد؛
-۱ تشكیل حوزه علمیه و كوشش‌های علمی كه به انقلابی فرهنگی در بسیاری از مناطق اسلامی منجر شد -۲ تربیت شاگردان متعدد برای تقویت فكری و معنوی شبكه ارتباطی وكالت -۳ رعایت تقیه در فعالیت‌هایشان -۴ ارتباط با پیروان خود در مناطق مختلف به طور سری و پنهانی -۵ ارسال نامه‌ها و پیام‌ها به شیعیان از طریق پیك‌های مورد وثوق -۶ پشتیبانی مالی از شیعیان و محبان -۷ آماده سازی شرایط برای دوران غیبت -۸ مبارزه با انحرافات فكری و عقیدتی به عنوان مثال، امام حسن عسكری (ع)، اسحاق كندی فیلسوف نامدار مسلمان را نسبت به اشتباهاتش در زمینه تالیف كتابی به نام «تناقضات القرآن» آن چنان مورد رهنمود قرار داد كه كندی با آگاهی از اشتباهات خویش دستور داد تا آتش بیفروزند و آن كتاب را تماما بسوزانند.
● شهادت امام حسن عسكری (ع:)
آنچه ذكر شد و بسیاری دیگر از ظرایفی كه امام در امر هدایت شیعیان رعایت می‌فرمودند، سبب شد تا معتمد عباسی، تمام توان خود را به كار گیرد تا با تحمیل اذیت و آزار فراوان روحی و جسمی و زندانی كردن امام حسن عسكری (ع) را در بخش بیشتر عمرش و همچنین مسموم كردن مخفیانه امام حسن عسكری (ع)، آن حضرت را به شهادت رساند. البته پس از اینكه معتمد خود را به این ننگ ابدی آلوده ساخت و امام را در هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ هـ ق به شهادت رساند، تمام توان خود را به كار گرفت تا افكار عمومی را به گونه‌ای منحرف كند تا شهادت امام را مرگ طبیعی جلوه دهد كه خود این ماجرا، بحث مفصلی را می‌طلبد.
● كلام آخر:
از هشتم ربیع الاول سال ۲۶۰ هجری قمری كه امام حسن عسكری (ع) به شهادت رسیدند، همه ذرات عالم در حسرت پنهان شدن خورشید عالمین در پس ابرهای نفاق اموی و عباسی و اخلافشان بوده‌اند و هر موجودی به زبان خود، تعجیل ظهور منجی عالم، فرزند حضرت امام حسن عسكری (ع) را از خداوند متعال می‌خواهد.
از دیگر سو باید اعتراف كرد، پیام این همه تلاش آن است كه نظام مبتنی بر ولایت امام معصوم (ع) ارزان به دست ما نرسیده است كه آن را به آسانی وا نهیم. به یاد امام معصوم بودن و معرفت آن حضرت، پاسخی مثبت به این همه تلاش است، به راستی چقدر در این زمینه‌ها می‌كوشیم؟

اسدالله افشار